Japanse kunst en generatieve AI

Er zijn vele typen Japanse tuinen en het is met nog niet gelukt de AI duidelijk te maken hoe het de verschillende stijlen moet genereren. Wat een leek in ieder geval verwacht is: mos, stenen, een vijver en/of vervangend grind, en bomen. Een theehuis of een pagode maken het nog sneller herkenbaar. Of Japanse kersenbloesem.

De AI heeft geen verstand van de samenhang tussen de verschillende elementen en gooit alles min of meer willekeurig bij elkaar op een plaatje. Zo lijkt dit theehuisje niet echt toegankelijk te zijn.

De befaamde miniatuur-boompjes die eruit zien als volwassen exemplaren, komen ook in vele soorten en vele maten. Sommige exemplaren passen in een theekopje (shohin), andere worden gekweekt tot twee meter hoge tuinboom (niwaki). Het is het snoeien dat ervoor zorgt dat de boom zijn kleine vorm aanhoudt en er toch steeds volwassener uit gaat zien. De groei kan gestuurd worden door de takken met metaaldraad in de gewenste positie te zetten. De wortels worden beperkt in hun groei door de boom in een pot te laten groeien en - alleen als echt nodig - de wortels te snoeien. Al met al vraagt het vormgeven van een bonsai een hoop geduld en toewijding. Er is geen boomsoort die niet op deze manier gemanipuleerd kan worden, maar kleinbladige soorten, en niet te uitbundig groeiende soorten maken het wel makkelijker. Het meest iconische beeld in ongetwijfeld een Japanse den in 'Literati'-stijl.

Ikebana is een ander woord voor 'bloemschikken', maar het is de afwijkende stijl die hierbij het meeste opvalt. Waar in het westen een bos bloemen vooral heel groot en kleurrijk moet zijn om indruk te maken, gaat de Japanse voorkeur uit naar een beperkt aantal bloemen, bij voorkeur een oneven aantal, en daarnaast asymmetrisch geschikt. De verhouding tussen plant en lege ruimte is een belangrijk concept in alle Japanse kunst. Voor de echte kenners is de symboliek van de gebruikte bloemen en bladeren daarnaast van groot belang. 

Bij Japanse keramiek denken we vaak aan het theeservies en het saké kopje. Deze hebben een ingetogen, eenvoudige schoonheid die imperfectie en vergankelijkheid omarmt (wabi-sabi), en die veel invloed hebben gehad op de Japanse kunst en cultuur. Ook hier zijn veel verschillende stijlen mogelijk met ongeglazuurd servies, kopjes met hobbelige randen alsof ze niet zijn afgewerkt, per regio verschillende kleuren klei en glazuur. Daarnaast verdient de kintsugi-techniek bijzondere aandacht: het repareren van kapot servies met goud.

Beeldhouwen is in Japan heel lang vooral een praktische aangelegenheid geweest - mogelijk doordat rotsen in hun natuurlijke vorm hoog gewaardeerd worden. Traditioneel zijn er enkele soorten stenen beelden: stenen (miniatuur) pagodes met een oneven aantal daken boven elkaar;  ishi-dōrō oftewel stenen lantaarns voor gebruik bij tempels en in Japanse tuinen; en Boeddha- en monniksbeeldjes ter nagedachtenis aan overleden monniken.

Het lukt me nog niet om de AI van Stable Diffusion een authentieke Japanse lantaarn te laten genereren, maar ik blijft het proberen. Het voorbeeld hiernaast begint in de buurt te komen.

Kalligrafie is in Japan een eeuwenoude kunst, ooit geïmporteerd uit China. Het wordt nu nog steeds beoefend met penseel en Oost-Indische inkt. Helaas kan ik geen Japanse, Chinese, Koreaanse en dergelijke karakters lezen, dus ik kan niet controleren of Stable Diffusion hier werkelijk leesbare karakters schrijft. Uit ervaring met westers schrift weet ik wel dat de AI daar veel moeite mee hebben. Voor westers schrift laat ik de AI telkens vier 'teksten' genereren, kies ik daar de beste van uit, en gebruik die als basis om een betere versie te laten genereren. Dit werkt dus niet als ik niet zelf kan beoordelen of de karakters er goed uit zien. 

Met mijn beperkte kennis zien de karakters hiernaast eruit als een parodie op echt bestaande karakters. 

Sumi-e is het Japanse woord voor inktschilderingen, waarbij geschilderd wordt met penseel en gewassen inkt; Oost-Indische inkt wordt dan in verschillende waterverdunningen aangebracht op washi-papier of zijde. De techniek is daarmee een uitbreiding op de kalligrafie. Waar eerst alleen met zwart en grijstinten werd geschilderd, werd in later eeuwen ook gekleurde inkt gebruikt, wat de uitdrukkingsmogelijkheden sterk heeft vergroot.

Ook hier toont zich het verschil met de westerse cultuur: bij sumi-e plaatst de kunstenaar zo min mogelijk lijnen en kleurtonen op papier; precies genoeg om vorm, textuur en effect te creëren. Daarnaast speelt ook het meditatieve aspect tijdens het schlderen een rol, waarbij van de schilder verwacht wordt dat hij/zij een wordt met het penseel en de inkt. Sumi-e tekeningen laten genereren door AI gaat dus voorbij aan de beleving van het schilderen zelf.

Binnen sumi-e zijn weer enkele traditionele stijlen en thema's aan te wijzen: het landschap met een stromend riviertje tussen de bergen, bamboe-schilderingen, en vogel-en-bloemschilderingen. In de moderne tijd worden zowel deze traditionele genres beoefend, als meer vrije vormen.

Ukiyo-e zijn Japanse houtsnedes, die sinds het midden van de 18e eeuw ook in Europa populair werden. Zo heeft iedereen weleens een afdruk gezien van De grote golf van Kanagawa van Katsushika Hokusai. De verschillende kleuren in een prent werden gedrukt met verschillende houtsnedes die naadloos op elkaar moesten aansluiten: een indrukwekkend staaltje kunstenaarschap.

Voor de AI is de opgave een stuk simpeler: de Japanse stijl moet overgenomen worden, en de tekening binnen de lijntjes ingekleurd. Om in de stijl van 18e eeuw te blijven - waarvan de originele afdrukken bijna allemaal verkleurd zijn door inwerking van de zon - lijkt het gebruik van vervaalde kleuren het meest echt.

Het klinkt misschien wat vreemd, maar zelfs origami - de Japanse papiervouwkunst - kan door een AI worden weergegeven. Het papier ziet er 'levensecht' uit, maar de vraag is wel of een enkel velletje papier zo gevouwen kan worden als de AI weer geeft. Het klassieke voorbeeld is de kraanvogel, maar hiernaast is een poging gedaan om een heksje te laten vouwen in origami-stijl. De voetjes zijn duidelijk niet van hetzelfde papiertje gemaakt.

Manga is de Japanse stijl van striptekenen. Een geanimeerde manga wordt een anime genoemd. Japanse tekst wordt normaal eerst van boven naar beneden, en daarna van links naar rechts gelezen. Als een soort vermenging van de westerse strip met de Japanse ukiyo-e stijl, worden manga's van rechts naar links  gelezen, en daarna van boven naar beneden. Anders dan in het westen worden strips en tekenfilms niet vooral voor kinderen gemaakt, maar is er een groot aanbod verhalen met een filosofische, mythologische of psychologische insteek.

Toch worden de personages veelal met grote ogen afgebeeld; en zijn hoofd en ogen ook groter naarmate het beoogde publiek jonger is.